چهره واقعی آقا محمدخان قاجار
آقا محمد خان قاجار چهره ویژه ای داشت نه خشمگین شدنش و نه شادیاش و نه اندوهش در چهرهاش پیدا نمیشد. در پیروزیها و یا شکستها چهرهاش دگرگون نمیشد و کسی از چهره او پی نمیبرد که اکنون حال او چگونه است. هیچ چیز از چهره او خوانده نمیشد و فرمان کشتار را با خونسردی میداد. بزرگترین شوخیها چهره او را دگرگون نمیساخت.
شاید چهره واقعی آقا محمدخان قاجار، موسس سلسله قاجار تا این اندازه هم کریه نبوده است. به هر حال او کسی بوده که جنگهای بسیار کرده و فتوحات بسیار داشته است.
آنچه در این مقاله میخوانید
تنها تصویر مستند از چهره واقعی آقا محمدخان قاجار
تنها تصویر مستند از آقا محمد خان قاجار تصویری است که توسط عبدالله خان نقاشباشی روی یکی از دیوارهای کاخ سلیمانیه کرج نقاشی شده و تنها تصویر منصوب و بسیار نزدیک به آغا محمد خان قاجار موسس سلسله قاجاریه است.
نکته مهم این است که در تالار این بنا، دو نقاشی از عبدالله خان نقاشباشی روی دیوارها کشیده شده که یکی تصویر آقا محمدخان خان و دیگری تصویر فتحعلی شاه و اطرافیانشان است. در تابلوی بارعام فتحعلی شاه، سلیمان میرزا به صورت کودکی در کنار تخت طاووس به تصویر کشیده شده است.
در زمان نقاشی این اثر، افرادی هنوز زنده بودند که آقا محمدخان را دیده و تصویر وی را به یاد داشتهاند و به همین دلیل نقاشی فوق نمیتواند با تصویر واقعی و اصلی آقامحمدخان قاجار تفاوت زیادی داشته باشد.این تصویر در اکثر کتب درسی و کتب تاریخی به ویژه کتاب معروف خواجه تاجدار منتشر شده است.
فرهاد میرزا زمان احداث این بنا را در سال 1226 دانسته و از حاجی محمد حسین خان صدر اعظم اصفهانی به عنوان سازنده نام برده است.
ویژگیهای دیوارنگاره آقا محمد خان قاجار
یکی از هنرمندان معروف نقاش در دوره قاجار عبداللهخان نقاشباشی بود. او به نقاشی دیوارنگارهها میپرداخت و تک چهره هم کار میکرد. مهارت عبداللهخان در کشیدن تابلوهایی که تصویری از مجالس رزم و بزم را نشان میداد، باعث شد کارهای او در این زمینه در کاخهای آن دوره مورد استفاده قرار بگیرد. این هنرمند در این نوع نقاشیها فقط به کشیدن چهره شاه قاجار اکتفا نمیکرد، بلکه به تمام جزئیات مجلس میپرداخت و اطرافیان شاه را هم نقاشی میکرد.
در دیوارنگاره که این هنرمند از آقامحمدخان و اطرافیانش کشیده، به جزئیات چهره و لباسها توجه ویژهای شده است. شاه قاجار بهعنوان سوژه اصلی در وسط تابلو قرار دارد و ملازمها اطراف او را گرفتهاند.
چهرهای که در این اثر از آقامحمدخان میبینیم شبیه همان تک چهرهای است که از این شاه قاجار در کتابهای تاریخ یا مقالههای تاریخی دیدهایم. همان چهره اخمو و عبوس و درهم رفته که بیش از هر چیز، ذهنها را به سمت کاری میبرد که او با مردم کرمان کرد؛ او با حمله به این شهر برای شکست لطفعلیخان، دستور داد عده زیادی از مردم شهر را کور کنند.
پیش از هر چیز باید توجه داشت که دیوارنگارههای عمارت سلیمانیه به سبک رئالیسم است، چنانکه نقش دو پادشاه یعنی آقا محمدخان و فتحعلیشاه تقریباً در اندازههای طبیعی کشیده شدهاند و با توجه به اینکه نقاش، بسیاری از افراد نگاره را از نزدیک دیده است، تلاش کرده که آنها را به همان شکل واقعی ترسیم کند.
لیدی شیل همسر سفیر انگلیس در ایران که در دوران ناصرالدین شاه به ایران و عمارت سلیمانیه آمده بود درباره رئالیسم نهفته در این اثر میگوید: «قیافه افراد و همچنین صورت آقا محمدخان به شکل ماهرانهای شبیه اصل درآمده و چهره همراهان او مثل سربازان پر جذبه و کهنه کار ترسیم شده است و صورت آقا محمدخان بیشتر به افراد کینه توز شباهت دارد». بنابراین نقاش سعی داشته که همه چیز را واقعی و طبیعی جلوه دهد و کشیدن قلیان در کنار شاه نیز بیسبب نیست و میتوان حدس زد که آقا محمدخان همچون شاهان و اشراف پیشین ایران به قلیان علاقه داشت.
جزئیات نگاره آقامحمد خان قاجار
در یکی از این دیوارنگارهها فتحعلیشاه قاجار را نشسته بر تخت طاووس به همراه چهارده تن از پسران او و از جمله سلیمان میرزا نشان میدهد و در سوی دیگر دیوار، آقا محمد خان قاجار و پدرش محمدحسن خان قاجار و برادران (جهانسوزشاه، جعفرقلی و مهدی خان) و ولیعهد (فتحعلی خان) و باقی بزرگان ایل قاجار نشان داده شده است.
این نقاشیها از «عبدالله خان نقاش باشی» که به نوعی مشروعیت و عظمت خاندان قاجار را به رخ بیننده میکشد (و از همین روی بسیاری از میهمانان خارجی را به این عمارت راه بود تا عظمت دولت قاجار را به نظر فرنگیها برساند) دارای نکات تاریخی زیادی است که ذکر آنها در این مقاله نمیگنجد؛ اما آنچه ما را به نوشتن این مقاله ترغیب کرد، هیبت و شکل و شمایل شاه قاجار، آقا محمدخان است! نشسته بر تخت، همراه با زیورآلات شاهانه و یک دست به روی قبضه شمشیر و در دست دیگر نی پیچ قلیان و قلیان زیبایی که کنار اوست و گویی شاه در حال کشیدن آن است و همراه دیگر آلات و لوازم شاهانه بدان فخر میکند!
اما علت اینکه قلیان در یک تصویر بدین مهمی (که بواقع حکم مشروعیت خانوادگی و قبیلگی ایل قاجار را داشت و از طرف دیگر اولین تصویری بود که از آقا محمدخان قاجار کشیده میشد) حضور پیدا میکند و نماد «فخر شاهانه» میگردد، به عقبه قلیان در تاریخ ایران و جایگاه آن در فرهنگ ایرانی بازمیگردد.
همیشه برام سوال بود این تصاویری که از آقا محمد خان قاجار روی جلد کتاب ها و مجله ها میبینیم آیا تصویر واقعی آقا محمد خان هست یا نه. چون در اون دوره دوربین عکاسی هنوز وجود نداشته و من همیشه به این تصویر مشکوک بودم ولی خوشبختانه امروز با خوندن این پژوهش متوجه شدم که تنها تصویر مستند و واقعی از اقامحمدخان قاجار این نقاشی کاخ سلیمانیه هست