خفاش‌ها بتمن‌های حقیقی در دنیای حیوانات
منظره کوهستان در گرگ‌ومیش غروب از نظر محو می‌شود، خورشید با آخرین پرتوهای نور، دامنه کوه را اندکی روشن کرده است. گله گوسفندان به آرامی از جاده سنگلاخ عبور می‌کند و جز صدای گاه و بیگاه سگ‌ها و نوای مداوم زنگوله بزها آوایی به گوش نمی‌رسد، با فرونشستن غبار، سکوتی عمیق فضا را آکنده می‌سازد و شب به آرامی سایه می‌گستراند.
چند توله شغال برای نوشیدن آب با احتیاط به آبگیر نزدیک می‌شوند، حرکت گوش‌هایشان و توقف ناگهانی‌شان نشانه‌ای از بروز تغییر در آرامش محیط است و تنها پس از چند دقیقه خروج صدها موجود پرنده از دهانه یک غار و صدای سوت مانندی که از دهانشان خارج می‌شود، سکوت عصرگاهی را برهم زده و صدای بال زدن هماهنگشان به گوش می‌رسد. پرواز توده ایشان توجه توله شغال‌ها را به خود جلب کرده است؛ گشت شبانه خفاش‌ها آغاز شده و هر کدام برای جمع‌آوری غذا به مناطق مختلفی از صحرا و کوهستان و روستا پرواز خواهند کرد.
آنچه در این مقاله می‌خوانید
خفاش‌ها پستانداران پرنده‌ی ماهر
خفاش‌ها بیشترین پراکندگی را در میان پستانداران بر روی کره زمین دارند، آنها متعلق به راسته Chiroptera هستند که به معنای دست‌های بال مانند است. توانایی پرواز واقعی، آنها را به یکی از موفق‌ترین گروه‌های پستانداران از نظر دامنه پراکنش بدل کرده است. خفاش‌ها پراکندگی جهانی دارند، به جز قطب‌ها و چند جزیره معدود، آنها توانسته‌اند دامنه قلمروشان را در تمام خشکی‌های زمین گسترش دهند.
در کشور خودمان نیز خفاش‌ها در تمامی زیستگاه‌ها اعم از کوهستانی، دشتی، جنگلی، بیابانی و تالابی حضور داشته و اغلب آنها را می‌توان در تمام شهرها، روستاها و مناطق طبیعی در هنگام غروب در حالی که با سرعت در حال بال زدن و مانورهای هوایی هستند، مشاهده کرد.
هر چند سیستم بال در خفاش‌ها شباهت چندانی به بال پرندگان ندارد، با این حال عملکرد آن درست مانند پرندگان بوده و این ویژگی توانسته به آنها قدرت پرواز واقعی بدهد. در حقیقت پوست کشیده شده بر استخوان انگشت بسیار منعطف، نقش بال پرندگان را برای آنها ایفا می‌کند، این پوست، بسیار نازک و در عین حال سخت و چرمی بوده و می‌تواند در برابر فشار هوا در هنگام مانورهای سریع به خوبی عمل نماید. ظرافت بال و اتصال آن به نوک انگشت‌های خفاش منجر شده تا این پستانداران پرنده، در مقایسه‌ای کلی با پرندگان، پروازگرانی ماهرتر به حساب بیایند.
خفاش‌ها مظنونین همیشگی
در رابطه با خفاش‌ها عقاید منفی مختلف و زیادی وجود دارد، بسیاری از مردم در ترسی مداوم از خفاش‌ها به سر می‌برند، آنها گمان می‌کنند خفاش‌ها موجوداتی خون‌خوار بوده که البته سینما و داستان‌های تخیلی نیز در این میان بی‌تقصیر نیستند؛ هر چند واقعیت چیز دیگری است، در میان ۱۲۴۰ گونه خفاش (چیزی در حدود ۲۰ درصد پستانداران جهان) تنها یک گونه انگل وجود دارد، خفاش خون‌آشام یا ومپایر که تنها در بخشی از جنگل‌های آمریکای جنوبی زندگی می‌کند، رژیم غذایی خونخواری را انتخاب کرده و شب‌ها به میزان بسیار کمی از خون حیوانات اهلی تغذیه می‌کند.
شایعات پیرامون خفاش‌ها به همین جا ختم نشده و بسیاری از پژوهشگران این پستانداران مرموز را متهم ردیف اول انتقال بیماری کرونا به انسان معرفی می‌نمایند، موضوعی که هنوز در پرده‌ای از ابهام قرار داشته و اتفاق نظری در رابطه با آن وجود ندارد. با این حال نقش خفاش‌ها در همه گیری بیماری نیپا (Nipah) که جمعیت‌های زیادی از مردمان کشورهای آسیای جنوب شرقی را مبتلا می‌کند تا حدود زیادی مشخص و اثبات شده است. سارس (SARS) نیز بیماری دیگری است که در همه گیری و انتقال آن به انسان تا امروز نقش خفاش با همکاری یک میزبان ناشناخته به اثبات رسیده است.
خفاش‌ها متهم یا بی گناه؟
هرچند اثرات منفی پراکنش گسترده و همچنین، رژیم غذایی بسیار منعطف خفاش‌ها، در کنار افزایش بی رویه جمعیت انسان‌ها به خصوص در برخی مناطق، اثرات جبران ناپذیری، به خصوص در دهه اخیر، بر سلامت انسان‌ها و بهداشت جهانی گذاشته است، با این حال نمی‌توان از نقش مهم حضور خفاش‌ها در برقراری تعادل و پایداری بسیاری از اکوسیستم‌ها چشم‌پوشی کرد.
تعداد بسیار زیادی از خفاش‌ها رژیم غذایی‌ای مانند زنبورها دارند، آنها از شهد گل‌ها تغذیه کرده و این نشان دهنده نقش مهم آنها در گرده افشانی و زادآوری بسیاری از گیاهان هست و این یعنی با کاهش جمعیت خفاش‌ها بخش مهمی از فرایند حیاتی گرده افشانی با اختلال روبرو شده و لذا بسیاری از گیاهان سترون باقی می‌مانند.
از طرف دیگر خفاش‌ها با تغذیه از حشرات کمک شایانی به کنترل جمعیت آنان می‌کنند؛ یک خفاش در طول پرواز و گشت شبانه می‌تواند به طور متوسط در حدود ۲۰۰۰ حشره را شکار کند (جمعا ۴ تن حشره در سال)، این میزان شکار حشره به خصوص در نواحی گرمسیری و مرطوب که انفجار جمعیت حشرات در دوره‌های زمانی می‌تواند آسیب‌های زیادی به محصولات کشاورزی و جنگل‌ها وارد نماید، بسیار حیاتی و دارای اهمیت می‌نماید.
هر چند خفاش‌های مختلف می‌توانند از ماهی‌ها، قورباغه‌ها، میوه‌ها و حتی خفاش‌های دیگر نیز تغذیه کنند، با این حال، حضور آنها در مناطق مختلف به عنوان عوامل کنترل جمعیت حشرات موذی بسیار قابل توجه است.
روزمرگی‌های یک خفاش
نوزاد خفاش تا حدود ۴ هفتگی به بدن مادر چسبیده است و این یعنی تا زمانی که مادر بتواند وزن نوزاد را تحمل کند، او را در پروازهای شبانه با خود همراه می‌کند، در تمام این مدت، نوزاد از غدد شیری مادر برای تغذیه استفاده کرده و به مرور وزن می‌گیرد، با سنگین شدن نوزاد، مادر او را به همراه باقی نوزادان کلنی در غار (هر جای دیگری که برای زندگی خفاش‌ها مناسب باشد) تنها گذاشته و حوالی طلوع آفتاب به نزد او بر می‌گردد. بچه خفاش‌ها بعد از حدود ۴ هفتگی می‌توانند به مرور از بال‌هایشان استفاده کرده و به آهستگی تبدیل به خفاش‌های بالغ می‌شوند.
با بزرگ شدن خفاش‌ها و نزدیک شدن به زمستان بسیاری از کلنی‌ها ترجیح می‌دهند به مکان‌های مساعدتری کوچ کنند، اما برخی از گونه‌های خفاش از استراتژی خواب زمستانه استفاده می‌کنند، آنها تا پیش از سرد شدن هوا در پاییز، به صورت انفجاری شروع به تغذیه و ذخیره چربی در بدن می‌کنند، این ذخیره چربی مادامی که آنها در طول زمستان از سقف غارهایشان آویزان هستند، کلید بقا و زنده ماندن در زمان خواب زمستانی است.
موضوعی که در این مدت جان خفاش‌ها را تهدید می‌کند، بیدار شدن ناگهانی خفاش ها در اثر هر عاملی است، چرا که به محض بیدار شدن، بدن خفاش شروع به مصرف سریع ذخیره چربی کرده و خفاش مجبور به خروج از غار خواهد شد، از آن‌جا که در فصل زمستان غذایی برای خوردن نیست، بسیاری از خفاش‌ها در اثر این اتفاق جان خود را از دست می‌دهند.
امکانات یک خفاش
آنها از بال‌های محکمشان به عنوان پتو استفاده می‌کنند، خفاش‌ها بال‌های چرمی مانندشان را در طول روز به دور خود پیچیده و به این ترتیب مانع از هدر رفت دمای بدن در غارهای سرد و نمور می‌شوند، این امکان به خصوص در زمانی که آنها نوزاد دارند، برایشان مفید است. آنها می‌دانند که در پریدن (و نه پرواز) مهارتشان کمتر از پرندگان حقیقی است، بنابراین برای جبران این ناتوانی آنها تاکتیک آویزان بودن را جایگزین کرده‌اند، به این ترتیب آنها می‌توانند به راحتی از جایی که از آن آویزان شده‌اند رها شده و بعد بال‌هایشان را باز کنند و به سمت نقطه‌ای که می‌خواهند پرواز کنند.
بسیاری از دانشمندان، هنوز هم خفاش‌ها را موجوداتی ناشناخته و مرموز می‌دانند، شاید در آینده‌ای نه چندان دور پرده‌های مهمی از روی رازهای زندگی خفاش‌ها کنار زده شود، رازهایی که برای تقویت سیستم بی‌صدا بودن جنگنده ها و یا افزایش دقت رادارها به کار بیایند.
رادارهای پرنده
شگفتی‌های بدن خفاش‌ها بسیار قابل توجه است، آنها به سامانه‌های بسیار مهمی مجهز هستند که پرواز شبانه دقیق و هدفمند آنها را برایشان تسهیل می‌کند. بر روی پوست بال مانند خفاش‌ها هزاران روزنه وجود دارد که در مرکز هر روزنه نیز یک مو قرارگرفته است؛ در هنگام پرواز، جریان هوا از روی این موها عبور کرده و پیام های دقیقی در رابطه با سرعت، جهت، دما و رطوبت هوا به مغز خفاش مخابره می کند، سیستم ناوبری خفاش‌ها که در حفره جمجمه آنها قرار دارد، با آنالیز سریع این پیام‌ها توان مناسب برای بال زدن و حفظ انرژی و قدرت لازم برای انجام مانورهای شکار را برای این پستاندار کوچک محاسبه و اعمال می‌کند.
خفاش‌ها به سامانه دقیق دیگری نیز مجهزند که قدرت فوق العاده جهت یابی در تاریکی مطلق را برای آنها به ارمغان آورده است، این سیستم که EchoLocation نام دارد، در بینی خفاش‌ها تعبیه شده است، در بینی خفاش‌ها یک عضو تولید صوت وجود دارد که توانایی تولید صدایی با فرکانس حدود ۱۲۰ دسیبل را دارا است، این میزان صدا در میان تمامی جانوران هوابرد، شگفت انگیز است؛ این موج‌های فراصوت پس از خارج شدن از بینی خفاش‌ها با برخورد به اشیا بازگشته و مغز خفاش در کسری از ثانیه آن را بدل به یک نقشه سه بعدی کرده و به این ترتیب محل اشیا را برای خفاش مشخص می‌نماید.
به دلیل سرعت بالای رفت و برگشت این امواج صوتی، چالشی مهم در رابطه با جهت‌یابی پیش روی خفاش‌ها قرار دارد، آنها باید بتوانند صدای برگشت را از صدای تولیدشده توسط خودشان تشخیص بدهند، به همین خاطر آنها ابتدا یک تک صوت ارسال کرده و بلافاصله ماهیچه گوش میانی را می‌بندند، به این ترتیب می‌توانند صدای بازتاب شده را از صدای خود تمیز دهند. روش دیگری که آنها برای جهت‌یابی از آن بهره می‌برند، در حوزه دانش فیزیک قرارداشته و یکی از شگفت انگیزترین سامانه های ناوبری آنان را تشریح می کند؛ خفاش‌ها در روش دوم جهت‌یابی شان، شروع به تولید صداهایی پیوسته می‌کنند، مغز آنها این توانایی را دارد که با نزدیک شدن به محل بازگشت صدا و تشخیص تغیر بسامد (اثر دوپلر) محل و موقعیت طعمه یا مانع را به طور دقیق شناسایی کند.
