شیر ایرانی با نام علمی Panthera leo persicus که با نام‌های دیگری همچون شیر اوراسیایی و شیر آسیایی هم شناخته می‌شود در گذشته در منطقه وسیعی از مناطق جنوب و جنوب غربی کشورمان و در دشت‌ها و به ویژه دشت ارژن بسیار فراوان بوده است، ولی اکنون متأسفانه نسل این حیوان در ایران به کلی از بین رفته است.
این موجود افسانه‌ای به دلایل تخریب زیستگاه، شکار بی‌رویه، کم شدن طعمه و سمی بودن لاشه جانوران شکار شده، سال‌ها است که منقرض شده و شاید بتوان گفت واقعا به افسانه‌ها پیوسته است. این موجود در گذشته تهدیدی برای بعضی از موجودات گیاهخوار محسوب می‌شده است و از جانورانی چون گراز، گاو، گاومیش و گوزن زرد شکار می‌کرده است.
همه با شنیدن اسم شیر به یاد پادشاه، تاج و تخت، قدرت، شجاعت و صلابت می‌افتند و دوست دارند داستان‌های مربوط به این موجود را در فیلم‌ها و کتاب‌ها دنبال کنند.
کارشناسان حیات وحش با وجود اطمینان از انقراض این موجود، باز هم به دنبال ردی از آن در دنیای واقعی، هنوز ناامید نشده و دست از جستجو برنداشته‌اند. شیر نماد ملی و فرهنگی ایران محسوب می‌شده است. میراث ملی و فرهنگی که امروزه جز نام و عکسی از گذشته چیزی از آن باقی نمانده و جای خالی آن در علفزارها و بیشه‌زارهای ایران به انسان دهن کجی می‌کند و گاهی صدای غرش های پرصلابتش در گوشه و کنار داستان‌ها و افسانه‌ها به گوش می‌رسد.
موجودی طلایی رنگ و با صلابت با یال‌های پریشان و دندان‌هایی تیز و درخشان به سان خورشید که به آهستگی در بوته‌زارها قدم برداشته و در گوشه‌ای کمین می‌کند و در انتظار موقعیتی مناسب، طعمه‌هایش را تحت نظر قرار می‌دهد. گویا صدای غرشهای پرصلابتش همراه با آوای باد هنوز از مناطق جنگلی و بیشه زارهای خوزستان به گوش می‌رسد.
آنچه در این مقاله می‌خوانید
اجداد عظیم‌الجثه شیر ایرانی
شیرها عمری طولانی داشته و در عصر یخبندان نیز این موجودات باشکل وجثه‌ای متفاوت می‌زیسته‌اند. این موجودات همیشه یکی از موفق‌ترین شکارچیان روی زمین بوده‌اند. شیر غار نشین موجودی عظیم‌الجثه و بسیار بزرگتر از شیرهای امروزی بوده است که دارای دندان هایی تیز و به بزرگی عاج بوده است.
این شیر که در آخرین عصر یخبندان زندگی می‌کرده است، اکنون به کلی منقرض شده است. وزن این موجود تقریبا سه برابر شیرهای امروزی بوده است. این گربه‌های ۳۶۰ کیلویی مخفیانه حرکت می‌کرده و به خرس‌هایی که در غارها در خواب زمستانی به سر می‌برده‌اند حمله می‌کرده‌اند. از شواهد فسیلی مشخص است که علیرغم جثه بزرگتر خرس‌ها نسبت به شیرها، اکثر اوقات این خرس‌ها هستند که در برابر شیرها عقب نشینی کرده و تسلیم می‌شوند.
شیر ها و زندگی در گروه‌های اجتماعی
شیرها تنها گربه‌هایی هستند که به صورت گروهی زندگی می‌کنند. زندگی در گروه مزایای بسیاری برای آن‌ها دارد. زندگی در گروه این شانس را برای آن‌ها فراهم می‌کند که در برابر حمله موجودات دیگر مقاومت کرده و هم چنین در برابر شیرهای دیگر از قلمرو خود محافظت کنند.
شکار به تنهایی انرژی زیادی از آن‌ها می‌گیرد و به صورت گروهی بسیار آسان‌تر و سریع‌تر است. هنگامی که فقط یک شیر دیگر به آن‌ها ملحق می‌شود، شانس آن‌ها برای رسیدن به طعمه دو برابر می‌شود. شکار در گروه‌های بزرگ، موفقیت آن‌ها را تضمین می‌کند. محققان محاسبه کرده‌اند که یک شیر تنها، فقط ۱۵ تا ۱۷ درصد از موجوداتی را که تعقیب می‌کند به دام می‌اندازد.
شیرهای آفریقایی به جز بیشه‌زارها، بوته‌زارها و مناطق جنگلی، قادر به زندگی در ارتفاعات و شرایط سخت هم هستند و برخی از آن‌ها تا ارتفاع ۴۲۰۰ متر هم زندگی می‌کنند. دسته‌های شیر، ۱۶ تا ۲۰ ساعت از روز را برای استراحت و خواب می‌گذرانند که نزدیک به ۸۰ درصد از زمان آن‌ها را تشکیل می‌دهد.
آثار هنری به جامانده از شیر ایرانی
شیر از قدیم‌الایام نماد ملی و باستانی ایران بوده است و این را می توان از نقوش و حجاری‌های به جامانده از شیرها و شکار آن‌ها که در گذشته بر روی سنگ‌ها حکاکی شده، تشخیص داد.
در نقش‌های برجسته تخت جمشید، می‌توان تصاویری زیبا از شیر ایرانی، در حال شکار گاو یا پادشاه هخامنشی در حال شکار شیر ایرانی را مشاهده کرد. در گذشته، تصاویر برگرفته از شیرها و طبیعت ایران در طرح و نقش قالی‌های دستباف ایرانی و حتی سکه‌ها و اسکناس‌های قدیمی، گویای فرهنگ غنی ایرانیان در حفظ میراث طبیعی و ملی آن‌ها بوده است.
شیر در زبان فارسی گویای شجاعت و پیروزی است. اثرات ارزشمند به جامانده در اشعار، متون فارسی و به ویژه ادبیات کهن ایرانی توسط شاعران و نویسندگانی چون مولانا، بیهقی، فردوسی، سعدی و… گویای جایگاه خاص این موجود در فرهنگ ایران اصیل است.
توله‌های بازیگوش شیرها
شیرها معمولا هر دو سال یک‌بار تولیدمثل می‌کنند و فقط در عرض چند هفته آماده تولیدمثل هستند. طول بارداری در این موجودات حدود ۱۰۰ روز است. شیرها معمولا یک تا شش بچه می‌زایند، اما اگر توله شیرها کشته یا گم شوند، آن‌ها ظرف چند هفته آماده تولیدمثل مجدد خواهند شد. غریزه مادری در شیرها به قدری قوی است که آن‌ها حاضر به مراقبت از توله شیرهایی هستند که والدین خود را از دست داده‌اند.
توله شیرها بسیار کوچک و بازیگوش هستند و از شیر مادر تغذیه می‌کنند. آن‌ها به صورت غریزی رفتار شیرهای بزرگتر را تکرار می‌کنند. آن‌ها همکاری خود را در شکار از ۱۱ ماهگی آغاز می‌کنند و در دو تا چهار سالگی قادر به تولیدمثل هستند.
روابط و رفتارهای یک شیر
شیرهای ماده جثه کوچک تری نسبت به شیرهای نر داشته و فاقد یال هستند. وظیفه شکار کردن، بیشتر با شیرهای ماده است و شیرهای نر وظیفه حفاظت از دسته و قلمرو را به عهده دارند. شیرهای ماده با لمس دست‌ها با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و برای حفظ روابط، یکدیگر را لیس میزنند و سرهای خود را به هم می مالند که این بیشتر در بین شیرهای ماده نزدیک به هم اتفاق می افتد.
شیرهای نر برای حفظ پیوندها و روابط به مالیدن سر معروف‌اند، اما به ندرت یکدیگر را لیس میزنند. لیس زدن رفتاری است که عمدتا در ماده‌هایی که از توله‌های کوچک خود مراقبت می‌کنند دیده می‌شود. شیرهای ماده هم چنین مسئولیت نگهداری، شیر دادن و آموزش به توله شیرها را به عهده دارند.
شیرها گربه‌هایی مسئولیت‌پذیر هستند که رنگ و ضخامت یال در شانس جفت شدن آن‌ها بسیار تأثیرگذار است. شیرهای ماده به شیرهای نری که یال‌های ضخیم تر و تیره تری دارند جذب می‌شوند. از نظر آن‌ها، شیرهایی با جثه‌های بزرگتر و غرشی بلندتر که در آینده بتوانند بهتر از سایرین از گروه و قلمرو محافظت کنند برای پدر شدن مناسب‌ترند. شیرهایی با یال‌های بلندتر، توانایی بیشتری در اداره دسته شیرها دارند.
شیرها استادان بقا در شرایط سخت
یک مشخصه منحصر به فرد این موجودات شگفت انگیز، قابلیت تحمل بالای آن‌ها در شرایط سخت و طاقت فرسا است. شیرها می‌توانند پنج روز بدون نوشیدن یک قطره آب زندگی کنند. آن‌ها می‌توانند نزدیک به یک هفته از بدن طعمه‌هایی که شکار کرده‌اند، آب دریافت کنند و زمانی که به یک منبع آب، دسترسی پیدا کنند، آب مورد نیاز خود را تأمین می‌کنند. شیرهای تشنه می‌توانند به مدت ۲۰ دقیقه به طور پیوسته آب بنوشند.
تفاوت‌های ظاهری و ژنتیکی شیر ایرانی و شیر آفریقایی
شیرها در آخرین عصر یخبندان زندگی می کرده‌اند و شواهد DNA آن‌ها نشان می‌دهد که گروه‌های جانوران با یخ‌زدگی بزرگی از هم جداشده و هر گروه در منطقه‌ای متفاوت و با شرایط و آب و هوایی متفاوت رشد یافته و سازگار شده‌اند و به همین دلیل اکنون این شیرها از نظر ظاهری و ژنتیکی با یکدیگر متفاوت هستند.
شیر ایرانی و شیر آفریقایی هر دو در یک زیر گونه با نام علمی Panthera leo leo قرار می‌گیرند. شیر ایرانی رنگی روشن‌تر و یال‌هایی کوتاه‌تر و جثه‌ای کوچک‌تر نسبت به شیر آفریقایی دارد. یک ویژگی منحصر به فرد شیر ایرانی، وجود یک چین خوردگی پوست در تمام طول شکم است که در شیر آفریقایی وجود ندارد.
نزاع و غرش شیرها
شیرها بسیار قلمرو طلب هستند، بنابراین غرش راه بسیار خوبی برای آگاهی دادن به دیگران است که آن‌ها مناطق خاصی را کنترل می‌کنند. غرش یک شیر می‌تواند در یک روز آرام، هشت کیلومتر (پنج مایل) را طی کند. بزرگترین شیرها، بلندترین غرش‌ها را ایجاد کرده و با صدای بلند و پر ابهت خود سکوت جنگل را می‌شکنند.
در یک دسته، شیرها برای حفظ دوستی خود، یک صدا غرش می‌کنند. توله شیرها وقتی به سن بیش از یک سالگی می‌رسند غرش کردن را یاد می‌گیرند و توله‌های نر زودتر تمایل به یادگیری دارند. وقتی یک توله شیر در سن ۱۸ ماهگی مستقل می‌شود، نیاز دارد که بداند چطور از خودش محافظت کند و غرش کردن بخشی از این دفاع است.
غرش کردن در شیرهای مختلف متفاوت است. شیرهای نر معمولا غرشهای بلندتر و طولانی تری دارند. گاهی غرش های بلند یک شیر گویای شروع نزاعی سخت است!
شیرها استادان دید در شب
شیرها دارای چشمانی بسیار تیز و قوی هستند. آن‌ها می‌توانند در هر زمان از روز یاشب به شکار بروند. آن‌ها اغلب شکارچیانی شبگرد هستند. چشمان آن‌ها شش برابر بیشتر از چشم انسان به نور حساس است. این موجودات خارق العاده در زیر هر چشم، نوارهای باریک و کمرنگی از جنس خز دارند که به بازتاب هرچه بیشتر نور در چشم کمک می‌کنند. در پشت شبکیه چشم، یک لایه از بلورهایی وجود دارد که نور را به سمت سلول‌های حساس به روشنایی منعکس می‌کند، بنابراین چشم می‌تواند حداکثر نور را در شرایط کم نور، جذب کند. شیرها هم چنین از شنوایی بسیار عالی برخوردار هستند. آن‌ها می‌توانند صدای طعمه را از فاصله ۱/۶ کیلومتر دورتر بشنوند و آن را تشخیص دهند.
